Nowe przepisy dotyczące sposobu dziedziczenia i wykazu inwentarza.
Uchwalone 20 marca b.r. zmiany przepisów dotyczących dziedziczenia (zmiana Kodeksu cywilnego i innych aktów prawnych; Dz. U. 2015.539) to duży krok w stronę ochrony spadkobierców. Nowe zapisy zapewnią im bowiem zdecydowanie większą, niż dotychczas, ochronę przed długami jakie pozostawił po sobie zmarły. Podkreślmy długami, bo w skład spadku wchodzą oprócz praw (aktywów) także obowiązki majątkowe (długi, pasywa); można więc odziedziczyć spadek, w którym długi znacznie przewyższają wartość praw, można też wyobrazić sobie sytuacje, w której spadkobierca dziedziczy tylko długi! W tym miejscu trzeba podkreślić mnogość zdarzeń, które mogą skutkować finansowymi zobowiązaniami spadkobiercy wobec wierzycieli zmarłego – mogą to być różnego rodzaju umowy, czy np. wystawione weksle. Co więcej, nie są rzadkością sytuacje, w których najbliżsi członkowie rodziny, a więc osoby najczęściej dziedziczące po zmarłym, dopiero po śmierci spadkodawcy orientują się w jego prawdziwej sytuacji finansowej. Nowe przepisy pozwolą lepiej zabezpieczyć spadkobierców.
Zacznijmy jednak od początku. Polskie prawo dopuszcza trzy możliwości zachowania się spadkobierców zmarłego (o tym, kto znajdzie się w kręgu osób mogących dziedziczyć, decydować będzie pozostawiony przez spadkodawcę (i ważny) testament lub przepisy ustawy) w odniesieniu do spadku. I tak mogą oni:
•dokonać prostego przyjęcia spadku
•przyjąć spadek z tzw. dobrodziejstwem inwentarza
•odrzucić spadek (zaznaczyć należy, że opisywana nowelizacja nie dokonuje zmian w tej materii, choć jako ciekawostkę wspomnieć należy postulat zaproponowany w toku prac nad zmianami przez Krajową Radę Notarialną mówiący o wprowadzeniu do ustawy wyłączenia możliwość odrzucenia spadku – a więc dziedziczenie zdaniem KRN powinno być obowiązkowe – przyznacie Państwo pomysł bardzo odważny.)
O ile odrzucenie spadku nie wymaga wyjaśnienia, pierwsze dwie możliwości wymagają komentarza. Mówiąc najogólniej wybór sposobu przyjęcia spadku zakreśla zakres odpowiedzialności spadkobiercy właśnie za wspomniane wcześniej długi pozostawione przez zmarłego. I tak:
•proste przyjęcie spadku (przyjęcie spadku wprost) to przyjęcie spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi,
•przyjęcie spadku z tzw. dobrodziejstwem inwentarza to przyjęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności za długi zmarłego.
Granicą odpowiedzialności spadkobiercy jest tzw. wartość stanu czynnego spadku, czyli mówiąc najogólniej wartość aktywów pozostawionych przez zmarłego. Najlepiej wyjaśnić to za pomocą przykładu:
W pierwszym przypadku osoba, która dziedziczy: 1) mieszkanie o wartości 300 tys. złotych i 2)dług w wysokości 400 tys. złotych, odpowiada wobec wierzycieli zmarłego do kwoty 400 tys. złotych, a wiec kwoty 100 tys. złotych różnicy miedzy aktywami a długiem, wierzyciele będą mogli domagać się od spadkobiercy także z jego majątku, (tj. majątku który posiadał on zanim otrzymał spadek). Mówiąc krótko, z ekonomicznego (finansowego) punktu widzenia przyjęcie spadku „kosztować” może w tym przypadku 100 tys. złotych.
W sytuacji drugiej, przy tych samych założeniach, wierzyciele również mogą się domagać zaspokojenia, ale tylko do wartości spadku tj. do kwoty 300 tys. złotych, a więc spadkobierca nie musi się obawiać, że długi spadkodawcy pokryte zostaną z jego majątku.
W tym miejscu dochodzimy do najważniejszej zmiany wprowadzonej marcową nowelą. Wprowadza ona zasadę, iż brak oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania do dziedziczenia jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Nowy zapis zrywa z zasadą odwrotną - fikcją prostego przyjęcia spadku („Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku”), funkcjonującą w Polskim prawie od czasu dekretu - Prawo spadkowe z 1946 roku, a więc z obowiązującą w naszym prawie od 69 lat! Mówiąc inaczej jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiemy się o tym, że jesteśmy spadkobiercami nie złożymy oświadczenia (zapomnimy o tym, przekroczymy termin itp.) przyjmiemy spadek (automatycznie) w sposób dla nas bezpieczniejszy tj. z ograniczeniem odpowiedzialności za długi spadkowe. W obecnym stanie prawnym spadkobiercy mogli co prawda powołać się na błąd ( np. wynikający z nie znajomości stanu finansów zmarłego) i starać się o uchylenie skutków prawnych swoich wcześniejszych działań, musieli jednak wykazać, że dołożyli należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (tak SN w postanowieniach z 30 czerwca 2005 r., sygn. IV CK 799/04 i z 18 marca 2010 r., sygn. V CSK 337/09). Nie ulega wątpliwości, że nowy zapis w sposób o wiele lepszy zabezpiecza spadkobierców.
Przypomnijmy, że w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca będzie ponosił odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości stanu czynnego spadku. Zaznaczyć jednak należy, że powyższe ograniczenie odpowiedzialności nie znajdzie zastosowania, jeżeli spadkobierca podstępnie pominie w wykazie inwentarza (patrz niżej), lub podstępnie nie poda do spisu inwentarza, przedmiotów należących do spadku, lub przedmiotów zapisów windykacyjnych, albo podstępnie uwzględni w wykazie inwentarza, lub podstępnie poda do spisu inwentarza nieistniejące długi.
Drugą najistotniejszą zmianą, uchwaloną w marcu, jest wprowadzenie do porządku prawnego zupełnie nowej instytucji – wykazu inwentarza. Będzie to dokument sporządzany przez spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (zapisobiercę windykacyjnego lub wykonawcę testamentu), w którym ujawnione zostaną przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen (z chwili otwarcia spadku), a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. Wykaz inwentarza złożyć można będzie w sądzie (wówczas sporządzić go będzie trzeba według ustalonego wzoru), lub przed notariuszem (wówczas zostanie on objęty protokołem).
Obecnie majątek zmarłego ustala komornik dokonując spisu inwentarza. W zgodnej opinii komentatorów, nowe rozwiązania w sposób znaczący obniżą koszty ciążące na spadkobiercach (komornik za swoje czynności pobiera bowiem opłatę). Zaznaczyć jednak należy, że ustawodawca nakłada na spadkobierców obowiązek sporządzania wykazu z należytą starannością. Czemu służyć ma wykaz inwentarza? Przy założeniu ograniczonej odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości aktywów, konieczne staje się dokładne ich wyliczenie (i określenie ich wartości) w celu właśnie określenia wysokości tej odpowiedzialności i limitu do jakiego za długi zmarłego odpowiadać będzie spadkobierca. Jest to więc istotne zarówno dla spadkobiercy jak i wierzycieli zmarłego.
Na koniec zaznaczyć trzeba, iż „każdy kij ma dwa końce” - nowelizacja (w zakresie przyjęcia fikcji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza) lepiej zabezpieczy spadkobierców, pogorszy natomiast sytuację wierzycieli spadkodawców, którym zmienione przepisy utrudnią możliwość zaspokojenia swoich wierzytelności.
Opisywane zmiany weszły w życie 17 października 2015 r.
Autor: Radosław Łozowski
Artykuł opracowałem na podstawie:
Kodeksu cywilnego, ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2015.539) oraz uzasadnienia do projektu w/w ustawy.